De Bode: Maand tegen fascisme

Dit artikel is deel van de september editie van De Bode Arnhem, geschreven door één van onze leden. Wil je meer lezen? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief!

Fascisme is een onderwerp waar veel emoties bij kunnen komen kijken. Een woord dat als scheldwoord gebruikt wordt naar mensen met een andere visie of levensstijl, maar ook een woord met een rijke en pijnlijke geschiedenis. De ontwikkelingen van de laatste tijd roepen bij mij de vraag op of we dit woord toe kunnen kennen aan de extremistische bewegingen van het heden.

Wat is fascisme? Deze term werd oorspronkelijk gegeven aan de politieke macht geleid bij Mussolini vanaf het begin van de 20e eeuw in Italië, maar ontwikkelde zich vervolgens naar een algemene term die gebruikt wordt om een bepaald fenomeen binnen de (moderne) politiek te beschrijven. Er is geen specifieke vorm van fascisme omdat elke stroming zijn eigen unieke verhaal, context en omstandigheden heeft. Payne (1980) heeft alle verschillend fascistische stromingen onderzocht en kwam tot een lijst met deze kenmerken:

A: Fascistische ontkenningen Het eerste kenmerk is antiliberalisme; het wantrouwen tegenover de pers, rechterlijke macht en internationale verdragen. Je kunt dit bijvoorbeeld terugzien bij extreemrechtse partijen in Nederland (zoals de PVV), die zich uitspreken tegenover de pers en bepaalde rechters. Ook kun je dit herkennen in de verwoording van Viktor Orbán, waarin hij in 2014 een speech hield waarin hij pleitte voor een illiberale staat.

Het tweede kenmerk is de afkeer naar socialisme en communisme. Dit werd in de jaren 30 gericht op communistische partijen, maar tegenwoordig richten ze deze haat op alles wat als links en/of progressief wordt gezien. Denk aan: het klimaatbeleid, asielbeleid, feminisme, LHBT+, black lives matter en alle andere onderwerpen die “woke” worden genoemd. Hierbij is het belangrijk om te benoemen dat ondanks dat fascistische groepen vaak samen hebben gewerkt met conservatieve groepen en/of partijen, het derde kenmerk van deze lijst anticonservatisme is. Hun doel is namelijk niet het herstellen van traditionele normen en instituties, maar hollen de bestaande instituties en modellen juist uit om een nieuwe, autoritaire en nationalistische orde te vestigen.

B: Ideologie en doelen Hierbij draait het voornamelijk om het scheppen van een nieuwe autoritaire en nationale staat en het organiseren van een nieuwe nationale economische orde waarin het nationalisme centraal staat. Dit kan nationaal- corporatistisch,- socialistisch of - syndicalistisch zijn. Denk bijvoorbeeld aan: “eigen volk eerst”, in plaats van de herverdeling van rijkdom. Het verzet tegen globalisering gaat vaak samen met zorgen voor verdeeldheid tussen groepen binnen de samenleving, zoals cultuur of etniciteit, zodat ze zich niet bewust worden van hun economische positie. Ook zijn er parallellen met de geopolitiek rondom het streven naar een imperium en radicale verandering in internationale verhoudingen. Dit zie je bijvoorbeeld terug in de handelsoorlog die Trump is begonnen toen hij president werd.

Het laatste punt dat hierbij hoort, is het omarmen van een idealistische en voluntaristische geloofsovertuiging waarbij er meestal geprobeerd wordt op een nieuwe nationalistische cultuur moet worden geschapen. Hierbij kun je weer denken aan het “anti-woke” sentiment en de “wij” versus “zij” strijd waarbij zogenaamde “traditionele” waarden tegenover een vermeende slechte toestand staan.

C: Stijl en organisatie Fascistische bewegingen kenmerken zich vaak ook door een specifieke stijl, met een nadruk op esthetiek en symboliek. Denk hierbij aan bijeenkomsten met vlaggen, muziek en choreografie, maar hierbij kun je ook denken aan een online aanwezigheid die draait om het uitstralen van kracht, heroïek en martelaarschap. Daarnaast is er ook de poging tot massamobilisatie, soms zelfs met geweld. In de VS kun je dit zien in de bestorming van het Capitool in 2021.

Het mannelijkheidsideaal speelt ook een rol binnen het fascisme, waarbij dapperheid en de rol van de man als strijder wordt benadrukt. Tegenwoordig zien we dit terug in de antifeministische retoriek, de verheerlijking van de rol van “sterke leider” en in de online cultuur rondom kracht en strijd. De AI-afbeeldingen die Trump en Musk delen waarin ze gespierd en heldhaftig worden neergezet terwijl ze gewoon dikke, rijke mannen zijn, is een heel duidelijk voorbeeld.

Dan is er ook nog de verheffing van de jeugd waarbij het doel is om de jongeren te gebruiken als aanzet van de politieke transformatie. Jongeren worden benaderd om een nieuw gedachtegoed aan te nemen, vaak via sociale media, memes en zelfs via games. Net als bijvoorbeeld in de jaren 30 is de jeugd een soort motor voor de culturele en politieke vernieuwing waar de fascisten op hopen.

Als laatste punt is er charismatisch leiderschap. Denk aan leiders als Trump en Wilders die zich neerzetten als de directe stem van het volk, die zich verheven boven bestaande instituties. Of deze leider nu democratisch is gekozen of niet, veel mensen zullen mee gaan in deze autoriteit door hun charisma en vermogen om mensen te bespelen.

Als we deze lijst toepassen op het heden dan zien we dat het fascisme toch geen afgesloten hoofdstuk is uit de vorige eeuw. Dezelfde patronen duiken toch weer op. Het is belangrijk om dit te herkennen, zodat we samen de strijd aan kunnen gaan.